در اصطلاح حقوقی، دین ممتاز، عبارت از دینی است که نسبت به سایر دیون، در پرداخت و اختصاص سهمی از دارایی مثبت مدیون به خود دارای تقدم است. قانون‌گذار در تعریف و توجیه این تأسیس حقوقی از روش واحدی تبعیت نکرده و بعضاً عناوین: طلب ممتاز (ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی) دیون ممتاز (ماده ۳۳ قانون پولی و بانکی کشور) و گاهی نیز از عنوان حقوق ممتاز (ماده ۲۹ قانون دریایی) استفاده کرده است.

۲-۲- طبقهبندی بستانکاران

وقتی‌که حکم ورشکستگی صادر گردید بستانکاران تاجر ورشکسته مکلفند پس از آگهی دعوت مدیر تصفیه اسناد طلب خود یا رونوشت مصدق آن را به انضمام فهرستی که کلیه مطالبات بستانکاران را معین نماید به مدیر دفتر دادگاه صادرکننده حکم تسلیم نموده و رسید آن را دریافت دارند. تشخیص مطالبات بستانکاران مزبور باید ظرف ۳ روز از تاریخ پایان مهلت‌های نشر آخرین آگهی در روزنامه شروع شده و بدون وقفه در محل و روز و ساعاتی که از طرف عضو ناظر تعیین گردیده است ادامه یابد درصورتی‌که طلب مسلم و قبول‌شده باشد مدیر تصفیه بر روی سند این عبارت را می‌نویسد:
جزء قروض … مبلغ… قبول شد به تاریخ… ) و عضو ناظر نیز آن‌ها گواهی میکند.
اول – طبقه‌بندی بستانکاران: بستانکاران را می‌توان به چهار طبقه زیر تقسیم نمود:

1. ۱-بستانکاران با حق وثیقه منقول
2. بستانکاران با حق وثیقه غیرمنقول
3. بستانکاران با حق رجحان
4. بستانکاران عادی که به غرماء، مشهور شده‌اند و به نسبت طلب خود حصه می‌برند.
5. بستانکاران با حق وثیقه منقول

طلبکارانی که رهینه منقول در دست دارند به‌عبارت‌دیگر در قبال طلب خود، مال منقولی از تاجر اخذ نموده‌اند نام آنان فقط در صورت غرماء برای یادداشت قید می‌شود؛ به این معنا که آن‌ها میتوانند تمام طلب خود را که صحت آن‌ها تصدیق شده از دارائی تاجر ورشکسته بگیرند و نیازی نیست که داخل در غرماء شوند. مدیر تصفیه میتواند هر موقع که بخواهد با اجازه عضو ناظر، طلب بستانکاران مزبور را داده و مالالرهانه را از رهن خارج ساخته و جز دارائی تاجر ورشکسته منظور دارد. درصورتی‌که مورد وثیقه فک نشود مدیر تصفیه باید با نظارت دادستان و با حضور مرتهن آنان را به فروش برساند.

1. بستانکاران با حق وثیقه غیرمنقول

طلبکارانی که رهینه غیرمنقول دارند نسبت به مال مزبور تقدم دارند وشکی نیست که قبل از پرداخت طلب این قبیل اشخاص که در مقابل طلب خود مال غیرمنقول تاجر ورشکسته را در تصرف دارند نمی‌توان از آنان خلعید نمود. به‌این‌ترتیب از وجوه حاصل از فروش مال غیرمنقول بدواً باید طلب طلبکاری که رهینه غیرمنقول دارد پرداخت گردد. حال اگر حاصل فروش مزبور کفایت طلب مرتهن را ننماید، نسبت به بقیه طلب، جز غرماء معمولی منظور شده و از وجوهی که برای غرماء مقررشده است حصه می‌برد به‌شرط آنکه طلب وی تصدیق شده باشد. (ماده ۵۱۸ ق.ت).
۳- بستانکاران با حق رجحان
ماده ۵۸ قانون اداره تصفیه امور ورشکستگی، بستانکاران با حق رجحان را به شرح زیر احصاء نموده است:
طبقه اول:
حقوق خدمه خانه برای مدت سال آخر قبل از توقف
حقوق خدمتگزار بنگاه ورشکسته برای مدت ۶ ماه آخر قبل از توقف
دستمزد کارگرانی که روزانه یا هفتگی مزد می‌گیرند برای مدت سه ماه قبل از توقف.
طبقه دوم:
طلب اشخاصی که مال آن‌ها به‌عنوان ولایت یا قیومت تحت اداره ورشکسته بوده نسبت به میزانی که ورشکسته از جهت ولایت و یا قیومت مدیون شده است.
طبقه سوم:
طلب پزشک و داروفروش و مطالباتی که به مصرف مداوای مدیون و خانواده‌اش در ظرف سال قبل از توقف رسیدهباشد.
طبقهچهارم:
نفقه زن مطابق ماد ۱۲۰۶ قانونی مدنی
مهریه زن تا میزان ۰۰۰/۱۰ ریال به‌شرط آنکه ازدواج اقلاً ۵ سال قبل از توقف واقع‌شده باشد و نسبت به مازاد جز سایر دیون محسوب می‌شود.
۴-بستانکارانعادی
بستانکاران عادی کسانی هستند که حق وثیقه یا حق رجحان نسبت به اموال و دارایی ورشکسته ندارند. بدیهی طلب بستانکاران مزبور پس از ادعای مطالبات با حق وثیقه یا حق رجحان از باقیمانده دارایی ورشکسته به نسبت طلب آنان پرداخت می‌شود.

۲-۳- تقسیم دیون (طلب)

درمجموع دیون را می‌توان به سه دسته: عادی، ممتاز و دارای وثیقه تقسیم نمود. همگی این دیون ازلحاظ مبانی نظری ایجاد، ارکان، اهداف و سایر خصیصه‌های ذاتی ایجاد تعهد، با یکدیگر مشترکند؛ فقط آنچه معیار تفکیک دیون از یکدیگر قرار میگیرد امتیازاتی است که طلبکار را دررسیدن به طلب خودیاری می‌دهد.

۲-۳-۱- دیون عادی

در تمامی دیون عادی وضعیت طلبکاران شبیه به هم است، و هیچ‌یک بر دیگری در وصول طلب، بر اموال و داراییهای مدیون حق تقدم ندارند. بنابراین در خصوص دیون عادی، شخص مدیون و طلبکار تابع قواعد خاصی نیستند و در میدان رقابت، هر یک از طلبکاران که زودتر اقدام کند پیشتر از دیگران به طلب خود میرسد مگر طلبکارانی که بر مالی از اموال مدیون حق عینی دارند یا طلب آن‌ها ممتاز شناخته‌شده است.
طلبکارانی که طلب آن‌ها توسط قانون‌گذار ممتاز شناخته‌شده مقدم بر بستانکاران عادی هستند؛ حق مزبور عطیه‌ای است قانونی، که بدون ذکر و تصریح قانون‌گذار ایجاد نمیشود. به‌عبارت‌دیگر تقدم محتاج دلیل است. در حق مورد اشاره ویژگی‌هایی از حق عینی (حق تقدم و تعقیب) به چشم میخورد.
در مسیر استیفای دین توسط طلبکار، بعضاً تضمیناتی

وجود دارد که طلبکار را دررسیدن به طلب خودیاری می‌دهد. وجود چنین تضمیناتی منشاء تقسیم‌بندی دیون به سه دسته: دیون عادی، ممتاز و دارای وثیقه گردیده که همگی ازلحاظ مبانی نظری ایجاد و ارکان باهم مشترکند. لیکن اقتدار طلبکار پیرامون وصول طلب خود در هر یک از اقسام دیون، متفاوت از دیگری است. در خصوص دیون عادی، ترتیب ویژهای در اجرای تعهدات رعایت نمیشود شخص مدیون و طلبکار تابع قواعد خاصی نیستند و مدیون میتواند هرکدام از طلبکاران را بر دیگری مقدم داشته طلب او را زودتر پرداخت کند. ولو اینکه ازلحاظ زمانی مؤخر بر سایر دیون باشد. پس از معرفی اجمالی دیون عادی در بحث بررسی امتیاز حمایتی داین به این موضوع تفصیلاً خواهیم پرداخت.

۲-۳-۱-۱- مبحث اول- معرفی و ویژگی دیون عادی